SEKRETARIAT WYKONAWCZY ZARZĄDU GŁÓWNEGO ZZ PAMO
Konieczność odrębnej organizacji pracy profesjonalnych artystów wykonawców różnych zawodów i specjalności muzycznych i pokrewnych, zatrudnionych stale w zespołach publicznych artystycznych instytucji kultury (teatrów muzycznych, filharmonii, oper, orkiestr symfonicznych i kameralnych, zespołów pieśni i tańca, zespołach chórów oraz innych publicznych instytucjach państwowych i samorządowych sektora finansów publicznych) wynika z atypowego charakteru i specyfiki ich pracy artystycznej. Nie jest to, bo nie może być, praca w ogólnie obowiązujących normach czasu w kp. Nie ma w niej zastosowania 8 godzinny dzienny, 40 godzinny ani 5 dniowy tygodniowy czas pracy, dlatego nie może być organizowana i normowana na podstawie tych ogólnych norm czasu pracy. Ze względu na brak szczególnych unormowań organizacji pracy artystów wykonawców różnych zawodów i specjalizacji, te ogólnie obowiązujące w kp. normy czasu pracy, pozostają tu tylko fikcyjną prawnie – jedynie referencyjną – przesłanką korelacyjną ewidencji i rozliczania czasu pracy artystycznej, oraz obliczania indywidualnych wynagrodzeń artystów muzyków instrumentalistów i wokalistów.
Faktyczną normatywną podstawą regulacji pracy artystów muzyków orkiestrowych instrumentalistów i tancerzy jest zawsze umowna, indywidualna liczba różnych rodzajów i form pracowniczych czynności oraz zajęć artystycznych, składających się na tą pracę i jej wykonywanie. Są one jedynie ewidencjonowane wedle korelacyjnych przeliczników czasu za różne wykonywane czynności i zajęcia, a część ogólnego, referencyjnego kodeksowego czasu pracy jest tutaj rozliczana jako indywidualna praca artystyczna (ipa). Inaczej niż w innych zawodach i rodzajach pracy, rzeczywisty indywidualny i zespołowy jej czas, nie jest więc podstawą organizacji pracy artystycznej i wynagrodzeń artystów muzyków, ani jej normowania. Podstawą organizacji tej pracy i wynagrodzeń są bowiem zajęcia zespołowe i indywidualne, którymi są pracownicze wykonania artystyczne (koncerty i spektakle) i przygotowania do nich (praca nad muzycznym materiałem nutowym, próby, ćwiczenia, i inne indywidualne formy własnej pracy artystycznej w ramach ipa.). A do każdego rodzaju zajęć, niezbędnych do wykonań artystycznych, stosuje się inne ich przeliczniki czasowe. Pozwala to przy ich pomocy, ewidencjonować i rozliczać te różne zajęcia, jako normatywne, przelicznikowe zajęciowe umowne odpowiedniki ogólnie obowiązujących w kodeksowych norm czasu pracy: 8 godzin dziennie, 40 godzin tygodniowo, 5 dni pracy w tygodniu, 22 dni pracy w miesiącu – gdyż artysta muzyk orkiestrowy nie ma indywidualnie ustalanej liczby zajęć w wymiarze ogólnych norm czasu pracy. Praca artysty muzyka nie jest zatem realizowana wg. realnych godzin czasu zajęć – jak praca biurowa. Osoby odpowiedzialne w administracji artystycznych instytucji kultury za planowanie i organizację pracy artystów muzyków orkiestrowych, wokalistów i innych artystów, nie mogą jej tak organizować, normować i rozliczać wedle rzeczywistych godzinowych norm zajęciowych w realnym czasie pracy.
Indywidualna liczba obowiązkowych pracowniczych zajęć artystycznych jest określana w umowach o pracę w dwóch różnych systemach organizacji i wynagradzania artystów muzyków instrumentalistów, wokalistów chórzystów i solistów, tancerzy, i innych artystów wykonawców pokrewnych zawodów. Pierwszym z tych systemów jest mieszany system normowy organizacji i wynagradzania pracy artystycznej. W artystycznych umowach o pracę w tym systemie jest ustalona płaca zasadnicza z obowiązkową liczbą zajęć normowych, odpowiednio do stanowiska i grupy instrumentów, oraz głosów w zespole orkiestry lub chóru, wraz z ewentualnymi premiami, dodatkami funkcyjnymi oraz stażowymi. Wszystkie dodatkowe zajęcia artystyczne są tu traktowane i wynagradzane jako zajęcia nadnormowe. Kwoty miesięcznych wynagrodzeń pracowników artystycznych w tym systemie organizacji pracy są ruchome, bo – poza stałym wynagrodzeniem zasadniczym i dodatkami – są zmienne, zależne od liczb zajęć ponadnormowych i wypłacanych ustalonych dodatkowych stawek wynagrodzeń nadnormowych. Liczby obowiązkowych (normowych) zajęć są tutaj stałe, a liczby zajęć ponadnormowych są zmienne, łączne kwoty miesięcznych wynagrodzeń artystów są też w tym systemie zmienne. Istotna jest wysokość płacy zasadniczej, liczba norm i wykonań ponadnormowych i stawek za nie. Podczas urlopów, przerw sezonowych i w nadzwyczajnych okresach przerw w działalności publicznych artystycznych instytucji kultury, w których pracownicy artystyczni nie wykonują swojej pracy w ramach planowych, repertuarowych zajęć zespołowych, przysługują im wypłaty średnich urlopowych.
Drugi z tych systemów to tzw. zajęciowy (niem.: dienstowy), lub inaczej zadaniowy, system organizacji pracy na podstawie stałych niezmiennych, sztywnych wynagrodzeń za jej wykonywanie przez artystów, w którym czas pracy artystycznej jest rozliczany też tylko referencyjnie i korelacyjnie, przelicznikowo w odniesieniu do ogólnych kodeksowych norm czasu pracy i również wyłącznie tylko w celach ewidencyjnych, oraz rozliczeniowych. Bo i tu, faktyczną podstawą planowania i organizacji tego zryczałtowanego, stałego wynagrodzenia, są w tym drugim systemie stałe, uśrednione zespołowe maksymalne liczby zajęć orkiestrowych, oraz zróżnicowane, odpowiednio niższe, indywidualne liczby różnych zajęć, którymi są tutaj też różne pracownicze wykonania artystyczne (koncerty, spektakle) zespołowe przygotowania do nich (próby) i praca indywidualna (ipa) rozpisane na zajęcia poszczególnych muzyków instrumentalistów, dzielone między muzyków grających przemiennie w składach grup instrumentów w zespole orkiestry. Ten drugi system organizacji i wynagradzania pracy artystycznej artystów muzyków instrumentalistów jest wypracowany i przyjęty powszechnie w niemieckich, oraz w części innych, głównie tylko zachodnioeuropejskich publicznych muzycznych instytucji kultury. W Polsce może być wprowadzany tylko w instytucjach, w budżetach których fundusz płac osobowych umożliwia odpowiednio wysokie stałe wynagrodzenia miesięczne – i oparte na nich normy zajęciowe.
System zajęciowy może być korzystny i możliwy do wprowadzenia i prawidłowego funkcjonowania w sposób zgodny z tą odrębną specyfiką atypowej orkiestrowej instrumentalistycznej oraz wokalnej, chóralnej i solowej, etatowej pracy artystycznej w publicznych artystycznych instytucjach kultury ze stałymi zespołami artystycznymi, wyłącznie wtedy – gdy otrzymywane w tym systemie stałe, zryczałtowane wynagrodzenia artystów są odpowiednio wysokie – a indywidualne normy obowiązkowych artystycznych wykonań pracowniczych i przygotowań do nich, są także stosownie zróżnicowane w składach grup i na różnych stanowiskach w zespołach orkiestrowych i wokalnych, jak i płace w nich. Przy czym, te normy indywidualne są tutaj odpowiednio niższe od norm zespołowych. Wynika to z niezbędnych w pracy artystów muzyków ograniczeń z powodu ich ekspozycji zawodowej na stałe, wysoce obciążające czynniki ryzyka, jakie są immanentnie związane z wykonywaniem tej pracy artystycznej. Nadmierna liczba zajęć do wykonania dziennie, tygodniowo i miesięcznie jest bowiem w świetle wieloletnich badań i wiedzy z zakresu medycyny pracy, szkodliwa dla zdrowia i negatywnie wpływa na zdolność wykonywania przez artystów muzyków swojej pracy na najwyższym poziomie Nie pozwala na to stała ekspozycja zawodowa artystów muzyków na typowe czynniki ryzyka w pracy. Naturalne ograniczenia maksymalnych obciążeń w postaci liczb zajęć i ich czasu są fizjologiczne, ich przekraczanie lub nadmierna intensywność, stresowość i ich skutki zdrowotne, powodują trwałe urazy i uszczerbki na zdrowiu, a w dłuższych okresach choroby zawodowe i zaburzenia psychosomatyczne. W tym ostatnim zakresie szczególnie ważne jest zapewnianie odpowiedniej atmosfery artystycznej pracy zespołowej i niezbędna troska o eliminowanie negatywnych czynników w pracy artystycznej.
W polskim piśmiennictwie, po zmianach ustrojowych nie podejmowano w ogóle tematu odrębnych unormowań stosunku pracy artystów wykonawców muzyków instrumentalistów orkiestrowych oraz wokalistów, chórzystów i solistów. Zniesiono całkiem kolejno unormowania różnej rangi, odrębnie regulujące warunki organizacji pracy artystycznej, jej czas, ochronę i prawa emerytalne. Wobec braku ogólnopolskiego branżowego związku zawodowego artystów muzyków i wokalistów, zatrudnionych w publicznych instytucjach kultury (dawniej państwowych, obecnie, po decentralizacji, w większości samorządowych) odrębne zasady organizacji pracy i wynagradzania artystów muzyków nie były i nie są osobno ustawowo normatywnie uregulowane. Dotyczy to zarówno artystów muzyków instrumentalistów orkiestrowych, wokalistów chórzystów i solistów, oraz dyrygentów, chórmistrzów, reżyserów, aktorów, tancerzy oraz innych artystów wykonawców, realizujących twórczo powierzone im zadania. Na podstawie regulaminów pracy i wynagradzania i indywidualnych zawieranych umów o pracę, są zobowiązani do udziału w zajęciach w ramach norm ustalanych w indywidualnych umowach o pracę (obok wysokości wynagrodzenia zasadniczego, stawek za zajęcia i zadania ponadnormowe, dodatków płacowych). Jest to unikalna w prawie pracy regulacja stosowana wyłącznie przy organizowaniu, normowaniu, rozliczaniu i wynagradzaniu pracy artystycznej, której tylko korelatem jest czas pracy nie jest to bowiem praca w rzeczywistym wymiarze dziennego, tygodniowego i miesięcznego czasu.
Według ogólnych zasad prawa pracy, jej ilość
może być zasadniczo ustalana poprzez normatywne wyznaczenie czasu pracy, albo
przez normatywne wyznaczenie obowiązującej liczby zadań lub zajęć. Czas odgrywa
w obydwu tych sposobach wyznaczania ilości pracy różną odrębną rolę normatywną.
W pierwszym przypadku, kryterium czasu wyznacza rzeczywiste granice czasowe
świadczenia pracy, w drugim stanowi tylko podstawę ustalenia wymiaru zadań i
wyznaczenia okresu, w którym pracownik jest rozliczany z ich wykonania. W
konsekwencji, spełnienie świadczenia mierzone jest w pierwszym przypadku
czasem, a w drugim rzeczywistym wykonaniem zadań. Oba te systemy realizowane są
w praktyce na wiele sposobów. Jak stwierdzał A. Chobot, niektóre z nich mają
charakter mieszany. (…) Przepisy dotyczące artystów zatrudnionych w
instytucjach artystycznych nazywają obowiązkowy umowny wymiar zadań zamiennie
„normą zajęć” lub „normą pracy”. Pojęcie „normy zajęć” i jej charakter
prawny nie są jasne ani na tle przepisów dotyczących artystów-pracowników
instytucji artystycznych, ani na tle przepisów kodeksu pracy. Potrzebne jest
zarówno stwierdzenie, czym norma zajęć artysty jest, jak i zaznaczenie, czym
ona nie jest. Odpowiedź na to ostatnie pytanie wymaga nawiązania do pojęć
kodeksowych, które w świetle potocznych intuicji prawniczych wydają się
bliskoznaczne pojęciu „normy zajęć”, używanemu w języku prawnym aktów
regulujących status artystów zatrudnionych w instytucjach artystycznych.”(…)”
(Przyp. mój[M.P]: te akty prawne są obecnie zderogowane).
„(…) Norma zajęć nie jest normą czasu pracy, chociaż pełni analogiczną do niej funkcję w toku świadczenia pracy. Pozwala ocenić, czy pracownik wykonał tę ilość pracy do której był zobowiązany. Tylko ze względu na tę normę możemy stwierdzić, czy mamy do czynienia z zajęciem ją przekraczającym, nazywanym w przepisach dotyczących artystów zajęciem „ponadnormowym” Twierdzenie, że norma zajęć nie jest szczególnego typu normą czasu pracy wymaga jednak uzasadnienia. W odniesieniu do niektórych kategorii artystów obowiązują bowiem przepisy ustanawiające (obok normy zajęć) dobową i tygodniową normę czasu pracy. Przepisy te stwarzają niezwykle skomplikowaną sytuację prawną. Poza ustanowieniem wspomnianych norm dobowych i tygodniowych przypisują bowiem poszczególnym rodzajom zajęć określony czas, wyrażany w ułamkach dziennej normy czasu pracy. Nakazują jednak rozliczać te zajęcia w dłuższych okresach rozliczeniowych (miesiąc, kwartał, a nawet rok czy sezon). Jednocześnie niektóre zajęcia stanowią – w myśl wyraźnych postanowień prawodawcy –ułamek bądź wielokrotność innych zajęć. Unormowania te należy jednocześnie oceniać w kontekście faktu, że w myśl tych samych przepisów norma zajęć jest ustalana w indywidualnej umowie o pracę. Granice swobody kontraktowej w ich ustalaniu są określane prawem na takim poziomie, że nawet uzgodnienie najwyższej normy zajęć nie pozwala na wypracowanie dobowych, tygodniowych lub wynikających z nich miesięcznych norm czasu pracy.(…).” Wzmiankowane wyżej przepisy są obecnie zderogowane, ale te złożone zasady odrębnej regulacji indywidualnych zajęciowych, a nie czasowych godzinowych, dziennych, dobowych, tygodniowych ani miesięcznych norm świadczenia pracy, są tu nadal aktualne, a odniesienia ich do ogólnych kodeksowych norm czasu pracy służą też nadal wyłącznie do ewidencjonowania i rozliczania ich wykonywania, nie zaś do ich organizacji i rzeczywistego czasu trwania czynności, składających się na całokształt tej pracy artystycznej. (przyp. mój [M.P.])
(…) Dowodzi tego porównanie sumy obowiązkowych zajęć w przyjętych okresach rozliczeniowych z sumą przypisanego poszczególnym zajęciom czasu oraz sumą dobowych i tygodniowych norm czasu pracy, ujętych w przewidzianym prawem okresie. Wyniki tych wyliczeń będą w każdej z trzech wymienionych sum różne. Dowodzi to, że normy dobowe i tygodniowe czasu pracy pełnią tu rolę inną, niż określenie rzeczywistego czasu pracy w ciągu doby czy tygodnia. Przypisane poszczególnym rodzajom zajęć ułamki dobowej normy czasu pracy nie określają również rzeczywistego czasu trwania konkretnego zajęcia. Wynika to chociażby stąd, że uczestniczenie w jednym zajęciu jest niejednokrotnie równoznaczne z uczestniczeniem w kilku zajęciach innego typu lub w części zajęcia innego rodzaju. Sytuację ilustruje dobrze przykład następującej regulacji. Udział w jednym zajęciu wypełnia artyście, z mocy prawa, połowę dziennego wymiaru czasu pracy, tzn. 4 godziny. Udział w przedstawieniu, koncercie lub audycji szkolnej, których faktyczny czas trwania nie przekracza jednej godziny, wypełnia artyście – również z mocy prawa – połowę zajęcia, a więc jedną czwartą dziennego wymiaru czasu pracy, czyli dwie godziny. Skoro ipso iure przedstawienie, koncert lub audycja szkolna. trwająca w rzeczywistości mniej niż godzinę, są traktowane jako de iure dwugodzinne świadczenie pracy, to jasne jest, że przypisany tym zajęciom czas nie wyznacza rzeczywistej liczby godzin czy minut trwania danego zajęcia.”
„(…) Z poczynionych ustaleń wynika, że ułamek dobowej normy czasu pracy, przypisany określonemu zajęciu, ma jedynie znaczenie rozliczeniowe. Służyć ma jednocześnie prawidłowemu ustaleniu liczby zajęć tak, aby ich wykonanie nie wymagało w zasadzie przekraczania normalnego czasu pracy, wskazanego poprzez ustanowienie wspomnianych już dobowych lub tygodniowych norm czasu pracy. Te ostatnie ustanowiono więc jedynie po to, aby istniał jakiś punkt wyjścia czy odniesienia dla ustalenia liczby zajęć. Konkludując należałoby stwierdzić, że artyści są pracownikami, do których znajduje zastosowanie art. 136 k.p., przewidujący możliwość określenia czasu pracy wymiarem zadań. W tym kontekście pojęcie „.normy zajęć” z języka prawnego przepisów dotyczących artystów jest równoznaczne kodeksowemu pojęciu ,, wymiaru zadań”. Tak rozumiana norma zajęć bywa niekiedy nazywana w przepisach dotyczących artystów „normą pracy”. W zupełnie innym znaczeniu używa tego samego pojęcia kodeks pracy w art. 813. W [pozaartystycznym, nie atypowym, ogólnym, przyp. mój M.P.] ujęciu kodeksowym normy pracy stanowią podstawę płacy akordowej. Określają ilość czasu niezbędnie potrzebną dla wykonania danej czynności lub wyrobu, w określonych warunkach organizacyjno-technicznych4. Wskazując na odmienność znaczeń pojęcia „normy pracy” w języku prawnym aktów dotyczących artystów i pojęcia „normy pracy” użytego w kodeksie, zaznaczyć trzeba, że również norma pracy, rozumiana jako wymiar zadań, wiąże się z regulacją wynagrodzenia za pracę. Art. 136 k.p. postanawia bowiem m. in., że pracowników – których czas pracy z uwagi na rodzaj i warunki wykonywania pracy może być określony tylko wymiarem ich zadań, a także przypadki, w których przysługuje im wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych i zasady wynagradzania za tę pracę – określają przepisy o wynagrodzeniu.” W pracy artystycznej nie ma godzin nadliczbowych, są wykonania normowe lub ponadnormowe rozliczane przelicznikowo w czasie, albo normy zajęciowe (zadaniowe).
Zasady tworzenia wynagrodzeń pracowników artystycznych są ściśle związane z normami regulującymi indywidualne obowiązki świadczenia pracy artystycznej, tylko na podstawie algorytmów przeliczeniowych w celach ewidencyjnych, rozliczeniowych i pośrednio związane z czasem. Przy tworzeniu obu systemów organizacji pracy i wynagrodzeń artystów wykonawców, ich korelatami są przeliczniki w czasie indywidualnej liczby „norm zajęć artystycznych „, ściśle determinujące normy wynagrodzeń artystów muzyków i ustaloną dla danego stanowiska oraz głosu w zespole i grupie, liczbie występów, przedstawień i koncertów, uzgodnioną ostatecznie konkretnie w indywidualnej umowie o pracę. Liczba ta jest zawsze mniejsza niż liczba dni w miesiącu, albo innym okresie rozliczeniowym, niż maksymalna zespołowa liczba zajęć całej orkiestry – ustalonej w systemie zajęciowym, zaś potem odpowiednio dzielonej na członków składu grup instrumentów, wedle różnych stanowisk i ich zadań w wymiarze maksymalnych indywidualnych liczb różnego rodzaju zajęć (prób, występów, albo ipa). W obu systemach organizacji pracy i wynagradzania artystów wykonawców występują również inne składniki płacowe indywidualnych wynagrodzeń: dodatki stażowe, funkcyjne oraz premie lub inne (np. dodatki mieszkaniowe i inne dodatki specjalne lub świadczenia związane z charakterem pracy).
W zamian za wynagrodzenie zasadnicze, wynikające ze stawek osobistego zaszeregowania, norm oraz za premie i dodatki w normowym systemie mieszanym, lub stałe wynagrodzenia w systemie zajęciowym, artyści obowiązani są brać udział w zajęciach w niektóre tylko dni miesiąca, nie codziennie i nie w wymiarze rzeczywistym normowanego 8 godzinnego czasu pracy. Wobec tego, są w tej atypowej pracy takie dni, w których artysta bierze udział w próbie i przedstawieniu, a także takie dni w których uczestniczy tylko w próbie lub ma w ogóle czas w pełni wolny od tych zajęć, rozliczany jako ipa. Jeśli udziały w jednej próbie i w jednym koncercie lub spektaklu stanowią wykonanie dziennej normy zajęć i umowną przeliczeniową realizację obowiązującej tylko ogólnie dziennej normy czasu pracy, należy uznać, że udział w jednej próbie lub jednym zajęciu koncertowym w niektóre dni pracy w miesiącu, lub nawet brak udziału w tych zajęciach w określonych dniach tygodnia i miesiąca doprowadza do umownego wykonania odpowiednika algorytmicznie przeliczonej czasowej normy zajęć danego artysty – stanowi świadczenie pracy wypełniające nominalny jedynie obowiązek wykonania godzinowych norm czasu pracy na ogólnych zasadach kodeksowych. Jeżeli więc artysta wykona normę zajęć, rozpisaną i przeliczoną potem odpowiednio ewidencyjnie i rozliczoną księgowo wedle norm czasu pracy, nabywa uprawnienia do wypłaty wynagrodzenia zasadniczego, wynikającego ze stawki osobistego zaszeregowania i umownych norm (liczb) zajęć. Nie można mu stawiać zarzutu niepełnego wykonania czasu pracy. Świadczy to o de facto i de jure fikcyjnej prawnie roli ogólnych norm czasu w pracy artysty muzyka do powstania uprawnień płacowych, jak również do wypłaty należnych wynagrodzeń. W systemie zajęciowym przy stałych wynagrodzeniach nie norma pracy a liczba zajęć jest przesłanką wykonywania i rozliczania czasu pracy tylko przy pomocy odpowiednich algorytmów przeliczników. W okresach planowych i nadzwyczajnych przerw w pracy zespołowej stosuje się średnie urlopowe.
Ogólnie obowiązujące ramy wymiaru czasu pracy nie pokrywają się z rzeczywistym czasem tej pracy. Ponadto ze specyfiki działania artystycznych muzycznych instytucji kultury wynika praca podczas dni ustawowo wolnych od pracy: sobót, niedziel, świąt, oraz w godzinach popołudniowych i wieczornych. Rodzi to inny problem prawny i praktyczny – dążenia do zachowania równowagi warunków pracy i życia, zgodnie z jedną z ważniejszych w miarę postępu społecznego zasad europejskiego prawa pracy.
Wykonując tak skonstruowane normy zajęć i przypisane im tylko przeliczeniowo normy czasu pracy artysta nie musi wykonać w poszczególne dni normy dziennej, wynikającej z przeliczenia liczby zajęć na przypisany im nominalnie czas i pochodnej od niej ich liczby tygodniowej, miesięcznej, okresowej. Z tego, że pracowników artystycznych nie obowiązuje zatem bezpośrednio czas ich pracy, wynika szereg konsekwencji faktycznych i prawnych. Gdyby artysta – na przykład – brał udział w ciągu tygodnia w jednym zajęciu, które trwałoby nawet dłużej niż 8 godzin, to otrzymałby z tego tytułu dodatkowe wynagrodzenie tylko w systemie normowym, zależnie od indywidualnych norm zajęć i ich przeliczników. Mogłoby to zostać zaliczone albo na wykonanie kilku zajęć normowych, albo do ponadnormówek oraz zostać wtedy dodatkowo opłacone. W systemie zajęciowym, w którym zryczałtowane wynagrodzenia są stałe, nie wpłynęłoby to na dodatkową ich wysokość, lecz tylko na rozliczenie liczby zajęć, podzielonej między członkami składu danej grupy muzyków, grających na tych samych instrumentach w zespole orkiestry jako muzycy tutti, soliści i funkcyjni. Faktyczny czas pracy artystów w tym przypadku nie stanowi normy pracy. Liczy się „udział” w zajęciu, nie ,,czas udziału” w zajęciu. Przy ustalaniu indywidualnych liczb zajęć liczy się to, czy to zajęcia tutti, czy krótkie, lub wiodące partie solowe. Wszystkie te zajęcia są rozliczane jako realizacja różnych liczb indywidualnych zajęć. Odróżniają je indywidualne wynagrodzenia, właściwe dla stanowisk, charakteru, rodzaju i liczb zajęć. Poza różnego rodzaju zajęciami zespołowymi artyści wykonują swą indywidualną pracę artystyczną.
Zauważyć też należy, że miesięczną normę
pracy, uprawniającą do wynagrodzenia w obu systemach (mieszanego zmiennego w
systemie normowym lub stałego zryczałtowanego w systemie zajęciowym) wykonuje
się w zależności od repertuaru instytucji artystycznej, z różną intensywnością
w poszczególne dni tygodnia i miesiąca. Konsekwentnie, zarówno czas pracy,
wynikający z tej normy, jak również faktyczny czas pracy wykonywanej w okresie
rozliczeniowym, kształtują się różnie. Rytm pracy artystów nie jest uregulowany
ani sztywnym rozkładem czasu pracy, ani też znormalizowanym jego równym
rozkładem na poszczególne dni i tygodnie. Poziom, na jakim ustala się w umowach
indywidualne normy zajęć, świadczy o tym, że nie tylko dzienna norma czasu
pracy, a nawet dzienna norma zajęć nie wyznacza ściśle granic czasowych
obowiązku świadczenia pracy artystycznej. Średnia norma dzienna zajęć,
wynikająca z uzgodnionej (w ustalonych granicach) umownej normy miesięcznej i
rocznej, jest niższa od obowiązku artysty udziału w jednej próbie i jednym
przedstawieniu dziennie. Takie normy regularnych codziennych obciążeń
zajęciowych w pracy artystów muzyków instrumentalistów i wokalistów byłyby
traumatyczne i w dłuższym czasie niewątpliwie szkodliwe dla zdrowia.
Nie jest możliwe ze względów merytorycznych i praktycznych muzycznej i wokalnej pracy artystycznej, uznawanej wedle specjalistycznej wiedzy za ciężką lub średnio-ciężką, by artysta muzyk codziennie brał udział w jednym przedstawieniu i jednej próbie i grał ponad ustaloną w indywidualnej umowie miesięczną osobistą normę zespołowych wykonań podczas prób i koncertów lub przedstawień. Zakres obowiązku świadczenia pracy danego artysty wyznaczają zatem normy ustanawiające maksymalną i minimalną ilość zajęć, które muszą być określone w indywidualnej umowie w umowie o pracę lub też w załączonym do niej zakresie obowiązków, gdzie uzgadnia się miesięczną (kwartalną lub roczną czy sezonową) normę różnego rodzaju artystycznych wykonań z określonym wynagrodzeniem. Nie wystarcza zatem w indywidualnej umowie o pracę, do prawnie niezbędnego w niej ustalenia zakresu obowiązków pracowniczych artysty muzyka (tj. liczby artystycznych wykonań wg art.12 pr. aut) zapisanie w niej wyłącznie maksymalnej zespołowej – bo ustalonej łącznie dla całego zespołu danej orkiestry, chóru lub baletu albo zespołu pieśni i tańca – liczby zajęć w pracy artystycznej w miesiącu.
Jak twierdził słusznie A Chobot, (…) czym innym jest tu prawidłowe ustalenie wymiaru zadań, a czym innym ich wykonanie. Ponieważ zadania artystów powinny być ustalone w taki sposób, aby mogli oni je wykonać w normalnym czasie pracy (art. 136 k.p.), a podstawą określenia normalnego czasu dobowego jest konstytucyjna zasada ośmiogodzinnego dnia pracy (patrz art. 129 § 1 k.p.), to w u.z.p. artystów przyjęto, że w normalnym czasie (uwzględniając istniejącą praktykę) mogą oni wziąć udział w jednej próbie i jednym przedstawieniu dziennie. Tak ustalony wymiar jest prawidłowy, co nie oznacza wcale, że w każdym dniu pracownik artystyczny obowiązany jest wykonać tę normę. Znaczy to jedynie, że wykonując ustaloną w umowie sezonową, kwartalną czy miesięczną normę zajęć należy przestrzegać reguły, aby poza przypadkami szczególnych potrzeb instytucji artystycznej artysta nie uczestniczył w ciągu dnia w więcej niż jednej próbie i jednym przedstawieniu(…)”Ponownie przypominam że i ten cytat dotyczy stanu prawnego zmienionego z powodu derogacji lub wygaśnięcia wcześniejszych odrębnych unormowań szczególnych w przedmiotowej materii w ustawie o instytucjach artystycznych, rozporządzeniu Rady Ministrów i ogólnopolskim układzie zbiorowym pracy ale odrębne zasady pracy artystycznej są nadal niezmienne bo immanentnie, niezbywalnie związane z odrębną specyfiką [M.P].
O możliwości zatrudnienia w niedziele i święta decyduje tu charakter podstawowej działalności zakładu. Instytucje artystyczne są ,,zakładami” prowadzącymi działalność w zakresie kultury i jako takie mogą, na podstawie upoważnienia kodeksowego, zatrudniać pracowników w soboty niedziele i święta. Zgodnie z art. 138 § 2 k.p. za pracę w niedzielę lub święto uważa się pracę wykonywaną pomiędzy godziną 6 w tym dniu a godziną 6 następnego dnia, jeżeli w trybie określonym w art. 137 § 1 (regulamin pracy, a w przypadku jego braku kierownik zakładu w porozumieniu z zakładową organizacją związkową) nie ustalono innej godziny. Ponieważ soboty, niedziele oraz święta, określone odrębnymi przepisami, są zasadniczo dniami wolnymi od pracy (art. 138 § 1 k.p.), praca w te dni jest dozwolona w zasadzie tylko wyjątkowo, w przypadkach określonych w art. 1313 § 1 pkt 1 (zob. art. 139 § 1 k.p.), a pracownikowi zatrudnionemu w niedzielę zakład pracy ma obowiązek zapewnić inny dzień wolny od pracy w tygodniu (może go udzielić również za pracę w święto), to powstaje pytanie, czy zajęcia artysty w niedzielę lub święto nie należy traktować również jako odmiany zajęcia dodatkowego czy inaczej przekroczenia dziennej normy zajęć. Ponieważ instytucje artystyczne funkcjonują często od poniedziałku do piątku, powstają trudności z udzieleniem artystom dnia wolnego za pracę w niedzielę, jak również z zapewnieniem co najmniej raz na trzy tygodnie niedzieli wolnej od pracy. (Zapis o zapewnieniu co najmniej raz w miesiącu niedzieli wolnej od pracy zniesiony w Art.26e. Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej [A.G.]) Na długo przed wejściem w życie rozporządzeń Rady Ministrów uelastyczniających formy gospodarowania czasem pracy, nadpracowane niedziele, święta lub soboty wykorzystywane więc były łącznie z urlopami wypoczynkowymi w formie skumulowanych z nimi dni wolnych. W instytucjach artystycznych, (…) pracownicy artystyczni mają obowiązek korzystać z urlopów zasadniczo w letniej przerwie urlopowej. (…)” Ponownie część powyższych twierdzeń dotyczy tu dawnego stanu prawnego, zasady są te same [M.P.]
Stwierdziliśmy, że czas nie jest miernikiem pracy artysty. W jednostkach czasu określony jest jednak zakres pracowniczego prawa do czasu wolnego. Przerwa między zajęciami (wieczornym i dziennym) nie może być krótsza niż 10 godzin (aktualnie 11 [M.P.]) Określono więc wyraźnie, w jakim przedziale doby artysta może pozostawać do dyspozycji instytucji artystycznej (…). W ramach czternastu (aktualnie trzynastu [M.P]) godzin może być zobowiązany do świadczenia pracy, wynikającej z indywidualnej umowy o pracę, a także do pracy ponadnormowej. Ów zakres pozostawania do dyspozycji jest tutaj „funkcją” pracowniczego prawa do czasu wolnego i wypoczynku. Powstaje jednak pytanie, czy w zupełnie wyjątkowych okolicznościach pracownik artystyczny będzie miał obowiązek wykonywania pracy również w tych dziesięciu godzinach (aktualnie 11 [A.G.]). Odpowiedź na to pytanie powinna być, jak się wydaje, negatywna. Na gruncie unormowania problematyki przedłużania prób generalnych oraz pracowniczego prawa do czasu wolnego i wypoczynku nasuwa się również refleksja ogólniejszej natury. Obowiązek wzięcia udziału w trzech próbach generalnych bez dodatkowego wynagrodzenia ustala tylko normę pracy, a możliwość przedłużenia takiej próby do godz. 24 (aktualnie do 23[MP])– granicę czasową ustalonej wymiarem zadań normy dziennej. Chociaż pracownik jest zobowiązany wykonać tę pracę do godziny 24 (aktualnie do 23 [M.P]), to przepisy nie określają przecież ani początku, ani czasu trwania, ani nawet „w sposób sztywny końca tej pracy. Wobec tego nie można określić normy czasowej dla jej wykonania. Ustalanie granic dobowych pozostawania do dyspozycji i czasu wolnego od pracy pełnią tu dwojakiego rodzaju funkcje. Z jednej strony stanowią granicę uelastycznienia form gospodarowania czasem pracy w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania instytucji artystycznych, w zależności od potrzeb związanych np. z realizowanym repertuarem, z drugiej zaś minimum 10 (aktualnie 11[M.P]) godzin przerwy w porze nocnej pełni funkcje ochronne, umożliwiając wypoczynek i regenerację sił pracowników artystycznych.(…)”
Należy dodać, do kolejnej zacytowanej tutaj, merytoryczno-prawnej wypowiedzi A. Chobota, iż jest to szczególnie ważne w pracy artystycznej artystów muzyków, obciążonej stale wysokim poziomem ekspozycji na czynniki ryzyka zawodowego, w związku z którymi konieczne są w tej pracy nieprzekraczalne ze względu na zagrożenia zdrowia fizycznego i psychicznego, ograniczenia dopuszczalnej ilości, intensywności i czasu wykonań gry na różnych instrumentach smyczkowych i dętych podczas różnych zajęć (prób i występów) i ze względu na różny przy nich stopień obciążeń. Ograniczenia te statuują m.in. przepisy bhp, wobec wzmiankowanego wyjątkowo wysokiego poziomu stałej ekspozycji zawodowej artystów na bardzo liczne, nierozdzielnie z tą pracą związane, szkodliwe dla zdrowia i fizjologicznych granic wydolności i wytrzymałości organizmu obciążenia, z powodu stałego oddziaływania wielu czynników ryzyka zawodowego, stresorów i napięć w tej pracy. Wynikają one również z konieczności wykonywania większości koncertów i spektakli w godzinach popołudniowych lub wieczornych, albo nocnych, oraz w wolne ustawowo soboty, niedziele lub inne dni świąteczne i ustawowo wolne od pracy, co koliduje z zasadą zapewniania równowagi warunków pracy i życia osobistego i rodzinnego poza pracą. Jest to dziś jedna z podstawowych i powszechnie obowiązujących zasad polskiego i europejskiego prawa pracy i zasad ochrony praw pracowniczych.
Oprócz wielu różnych form własnej pracy artystycznej w ramach ipa, oprócz m.in. przygotowań do artystycznych wykonań bieżącego repertuaru, czytania, opisywania nut, wstępnego ich przegrywania realizowane są niezmiennie wszelkie formy własnych, innych artystycznych zajęć dodatkowych, w tym niekiedy również zarobkowych. W Polsce obowiązuje zasada wynagradzania za wykonywaną pracę, dlatego artyści muzycy powinni bezwzględnie być wynagradzani za swoje różne działania artystyczne podczas indywidualnej pracy artystycznej także w stanie epidemii. Ipa w żaden sposób nie koliduje zwykle z wykonywaniem pracy dodatkowej poza czasem zajęć normowych w artystycznej muzycznej instytucji kultury, ponieważ czas ipa. nie może ze swej istoty i celów, być sztywno wyznaczany, ani ściśle egzekwowany w czasie. W praktyce nie ma możliwości i potrzeby jego reglamentacji. W razie zaistnienia nieleżących po stronie pracowników przerw w pracy artystycznej instytucji w zorganizowanych zespołowych jej formach, pracownicy artystyczni realizują nadal indywidualną pracę artystyczną, za co przysługuje im wynagrodzenie honoraryjne za zaplanowane w tym czasie zajęcia, albo średnia płaca urlopowa.
Indywidualna praca artystyczna w instytucjach muzycznych jest także szczególnie potrzebna. Każda forma dodatkowej indywidualnej pracy artystycznej solo, lub w innych niż stały skład sekcji (grup instrumentów) i zespół orkiestry macierzystej artystycznej instytucji muzycznej, jest jak najbardziej wskazana i pożądana. Ponieważ służy też jednemu z celów wprowadzenia – w odrębnym systemie organizacji czasu pracy i wynagradzania artystów wykonawców muzyków orkiestrowych i wokalistów – zajęć w ramach ipa. Tym celem jest stałe doskonalenie oraz rozwój własnego, osobistego warsztatu artystycznego, każdego artysty muzyka zatrudnionego w danym zespole orkiestry, chóru lub solistów, aby nie ulegał on petryfikacji, rutynizacji ani stagnacji na tym samym poziomie, lub nawet ewentualnemu jego uwstecznieniu – z powodu stałej pracy tylko w tych samych składach i podobnym repertuarze. Pod żadnym pozorem nie można zakazywać dodatkowego zatrudnienia ani pracy artystów poza planowymi, zespołowymi zajęciami normowymi w ramach ipa ani próbować formalistyczne traktować czas wykonywania ipa, jako ściśle reglamentowany godzinowo dobowo i tygodniowo, lub nakazywać artystom jego ewidencjonowanie, dokumentowanie, lub zakazywać na tej podstawie innej pracy zarobkowej, żądać występowania o dni wolne od pracy na czas jej wykonywania, gdy nie koliduje z pracą i zajęciami w macierzystej artystycznej instytucji, w której artysta jest zatrudniony. Twórczemu wykonywaniu pracy artystycznej sprzyja jej stałe różnicowanie, podejmowanie nowych wyzwań.
Powyższy tekst nie wyczerpuje złożonej prawnie i merytorycznie, przedstawionej w nim problematyki, jedynie stanowi jej z konieczności skrótowe omówienie i próbę zaktualizowanego wyjaśnienia w zmieniających się uwarunkowaniach prawnych działalności artystycznych muzycznych instytucji kultury oraz ustalania warunków zatrudniania w nich, oraz organizacji pracy i wynagradzania i niezmiennej szczególnej odrębnej specyfiki pracy artystów muzyków i wynikających stąd różnych norm tej pracy. Jak też odrębnych zasad jej organizacji, ewidencjonowania, rozliczania i wynagradzania w zwykłych warunkach, oraz w sytuacjach nadzwyczajnych.
©Maciej Pacuła
